Η ψυχική υγεία δεν είναι ατομικό θέμα — μας αφορά όλους
Η ιδιωτική κόλαση της κανονικότητας
Ο σύγχρονος κόσμος τιμά εκείνον που συνεχίζει. Εκείνους που σηκώνονται, δουλεύουν, χαμογελούν. Κρίνεται ως «άξιος» όποιος διαχειρίζεται την κούραση, οργανώνει την απόγνωση, πειθαρχεί την αγωνία. Σε μια κοινωνία που αποθεώνει την αντοχή στους αφόρητους ρυθμούς που εκείνη δημιούργησε, η ψυχική υγεία παραμερίζεται. Δεν προβάλλεται ως συλλογικό δικαίωμα, αλλά ως ατομική ευθύνη.
Αν νιώθεις συναισθηματικά εξαντλημένος, δεν θα σου πουν να πάρεις χρόνο και να αφουγκραστείς — θα σου πουν να γυμναστείς, να αλλάξεις ρουτίνα, να ανανεώσεις το πρόγραμμα. Το αίτημά σου για διαύγεια μετατρέπεται σε σύμπτωμα και η εξάντληση σου κατηγορείται ως έλλειψη προσπάθειας.
Μέσα σε αυτή τη συνθήκη, οι λέξεις παύουν να λειτουργούν. Δεν περιγράφουν, δεν φροντίζουν, δεν διασώζουν. Γίνονται άλλοθι: “Όλοι περνάνε δύσκολα”, “έχεις τα βασικά, είσαι τυχερός”, “δεν είσαι ο μόνος”. Έτσι ξεκινά μια από τις πιο βαθιές παρανοήσεις της εποχής μας — ότι το ψυχικό βάρος είναι προσωπικό φορτίο. Ότι πρέπει να το αντέχεις χωρίς να ενοχλείς.
Όμως η ψυχική υγεία, όσο κι αν παρουσιάζεται ως εσωτερικό ζήτημα, δεν είναι ποτέ απομονωμένη από τον κόσμο που τη γεννά. Όταν ο χρόνος είναι μονίμως λίγος, όταν η σύνδεση είναι επιφανειακή, όταν η μοναξιά βαφτίζεται αυτονομία, τότε η κατάρρευση δεν είναι εξαίρεση. Είναι κανόνας.
Αυτό το άρθρο δεν φιλοδοξεί να “δώσει φωνή”. Φιλοδοξεί να σταθεί μέσα σε όσα δεν ειπώθηκαν — όχι επειδή δεν υπήρχαν οι λέξεις, αλλά επειδή δεν υπήρξε χώρος να ακουστούν.
Η ψυχική υγεία δεν είναι προσωπική υπόθεση. Είναι χρέος της κοινωνίας
Η αφήγηση γύρω από την ψυχική υγεία κατασκευάζεται τις περισσότερες φορές με έναν παράδοξο τρόπο: είτε σαν αόρατο πρόβλημα, είτε σαν απόλυτα διαχειρίσιμο γεγονός. Αν νιώθεις βαρύς, φταις που δεν οργανώθηκες. Αν αισθάνεσαι αποσυνδεδεμένος, φταις που δεν προσπάθησες αρκετά. Η γλώσσα γύρω από τον ψυχικό πόνο είναι παγιδευμένη ανάμεσα στην ενοχή και στη συμβουλή. Πολύ σπάνια επιτρέπεται απλώς να υπάρξει.
Τα διάφορα θέματα που σχετίζονται με την ψυχική υγεία συζητούνται σαν να πρόκειται για θέματα υγειονομικής φροντίδας, αλλά στην πραγματικότητα διαμορφώνονται και αλληλοεπιδρούν μέσα από κοινωνικούς ρόλους και προσδοκίες.
Σκέψου πόσες φορές είδες ανθρώπους να ζητούν βοήθεια, μόνο και μόνο για να χαρακτηριστούν “ευαίσθητοι”, “αδύναμοι”, “δυσλειτουργικοί”. Τις περισσότερες φορές, το πιο δύσκολο δεν είναι να πεις ότι δεν είσαι καλά — αλλά να αντέξεις τις ερμηνείες που θα φορτωθούν πάνω σε αυτή τη δήλωση.
Η κανονικότητα μας έχει εκπαιδεύσει να αγνοούμε ό,τι τη διαταράσσει. Όταν η ψυχή πάσχει, δεν προσκαλεί τον διάλογο — απομονώνεται. Όταν το συναίσθημα υπερχειλίζει, δεν γεννά σύνδεση — προκαλεί αμηχανία. Έτσι, ο ψυχικός πόνος μετατρέπεται σταδιακά σε έναν σιωπηλό κανόνα εσωτερικής διαχείρισης, όπου η πιο αναμενόμενη στάση είναι να «μην το κάνεις θέμα».
Το θέμα, όμως, δεν είναι αν μπορείς να συνεχίσεις. Το θέμα είναι γιατί μαθαίνεις να μην σταματάς ποτέ.
Σιωπή και στίγμα: Η ιδιωτική ψυχική υγεία και η αποσιώπηση όσων μας καταστρέφουν
Ο ψυχικός πόνος δεν προκαλείται μόνο από κάποιο συμβάν· συχνά εντείνεται από την υποχρέωση να τον υπομένεις αθόρυβα. Από μικρή ηλικία, τα συναισθήματα κατηγοριοποιούνται σε “καλά” και “κακά”, και η έκφρασή τους συνοδεύεται από προσδοκίες: μην κλαις, μην φωνάζεις, μην εκτίθεσαι. Όταν η θλίψη δεν χωρά στο σχήμα της καθημερινότητας, τότε δεν επιλύεται — αποσύρεται. Και όσο αποσύρεται, τόσο θεριεύει η εσωτερική ενοχή και το τραύμα μεγαλώνει.
Το στίγμα που περιβάλλει την ψυχική υγεία δεν είναι ένα φαινόμενο ακραίο ή περιορισμένο. Αντιθέτως, είναι διάχυτο: στις οικογένειες, στα σχολεία, στους επαγγελματικούς χώρους. Η ιδέα ότι “δεν μιλάμε γι’ αυτά” συντηρείται όχι μόνο από φόβο, αλλά από μια βαθιά κοινωνική ανάγκη να διατηρηθεί η ψευδαίσθηση της σταθερότητας. Αν παραδεχτούμε πως κάτι μέσα μας σπάει, τότε κάτι έξω από εμάς ίσως χρειαστεί να αλλάξει. Και αυτό, για πολλούς, είναι αδιανόητο.
Η σιωπή λοιπόν, λειτουργεί ως πολιτισμική σύμβαση. Μας κάνει αποδεκτούς. Όταν όμως η αποδοχή προϋποθέτει τη συνεχή καταστολή της αλήθειας, τότε τι ακριβώς αποδεχόμαστε; Την εικόνα μας ή τον εαυτό μας; Πόσοι άνθρωποι έχουν εκπαιδευτεί να δείχνουν «λειτουργικοί» ενώ μέσα τους αποσυντίθενται; Πόσοι ζητούν βοήθεια μόνο όταν έχουν εξαντληθεί εντελώς;
Αυτό το σιωπητήριο δεν είναι ουδέτερο. Είναι ένας μηχανισμός κοινωνικής τάξης, που συνδέει τη δυσκολία με την αποτυχία και την οδύνη με την αδυναμία. Όσο ισχύει αυτό, τόσο η ψυχική υγεία θα παραμένει ζήτημα διαχείρισης — κι όχι ανθρώπινης σχέσης. Και κάθε φορά που κάποιος σωπαίνει «για να μην ανησυχήσει τους άλλους», το στίγμα επιβεβαιώνει την εξουσία του.
Ο αγώνας της καθημερινότητας: όταν η ψυχική υγεία συντρίβεται από το “λίγο ακόμη”
Η σύγχρονη καθημερινότητα έχει χτιστεί πάνω σε ένα παράδοξο: η φροντίδα του εαυτού θεωρείται προνόμιο και η εξάντληση αρετή. Κάθε μέρα απαιτεί κάτι περισσότερο, και κάθε “όχι” μοιάζει με ήττα. Σε αυτό το πλαίσιο, η ψυχική υγεία δεν αντιμετωπίζεται ως προτεραιότητα, αλλά ως εμπόδιο στην παραγωγικότητα.
Ο άνθρωπος μαθαίνει να ζει με ένα διαρκές “λίγο ακόμη”: λίγο ακόμη στο γραφείο, λίγο ακόμη προσπάθεια στη σχέση, λίγο ακόμη αντοχή στη μοναξιά. Αυτό το λίγο σιγά-σιγά στοιβάζεται και μια μέρα γίνεται βάρος ασήκωτο. Μέσα του χάνεται το σώμα, το συναίσθημα, η επιθυμία. Το burnout είναι η αρρώστια του 21ου αιώνα.
Στη σιωπηλή σύμβαση της απόδοσης, όποιος ζητά παύση θεωρείται ασταθής. Όποιος παραδέχεται ότι κουράστηκε, αντιμετωπίζεται ως “ακατάλληλος”. Η παραίτηση δεν είναι επιλογή, είναι απειλή.
Έτσι, η ψυχική υγεία παραμελείτε και ο εαυτός γίνεται μέρος μιας διαρκούς προσποίησης. Μια πρόσοψη λειτουργικότητας του επιβάλλεται για να μπορέσει να διατηρήσει την ψευδαίσθηση της “κανονικότητας”.
Κι όμως, η φροντίδα δεν είναι αδυναμία. Σε τέτοιες εποχές είναι πολιτική πράξη. Είναι η επιλογή να αναγνωρίσεις τον κόμπο στον λαιμό πριν σε πνίξει. Να ζητήσεις χώρο δίχως να απολογείσαι. Να σταματήσεις, χωρίς να έχεις καταρρεύσει. Αυτή όμως η στάση δεν διαπραγματεύεται την απόδοση. Διαπραγματεύεται την ανθρώπινη ύπαρξη και, στην «κοινωνία της επιτάχυνσης», αυτό αποτελεί αδυναμία.
Η φροντίδα ως πολιτική πράξη: αυτογνωσία, οριοθέτηση, επαφή με την κοινότητα
Όταν μιλάμε για ψυχική υγεία, σπανίως μιλάμε για τη συλλογική διάσταση της φροντίδας. Η κυρίαρχη αφήγηση την περιορίζει σε ατομική ευθύνη, σε “δουλειά με τον εαυτό”, σε αυτοβελτίωση. Μα η φροντίδα δεν είναι lifestyle. Είναι κοινωνική ανάγκη. Δεν είναι μόνο τι κάνεις για εσένα — είναι πώς επιλέγεις να σταθείς στον κόσμο, τι ανέχεσαι, τι υπερασπίζεσαι, πώς χτίζεις το «μαζί».
Σε μια κοινωνία που απαιτεί διαρκή απόδοση, το να πεις “δεν μπορώ σήμερα” είναι ριζοσπαστικό. Το να αποσυρθείς χωρίς να δικαιολογηθείς είναι μια μικρή πράξη ελευθερίας. Η αυτογνωσία δεν είναι εγωκεντρισμός. Είναι η αρχή για να μη ζήσεις μια ζωή ετεροκαθοριζόμενη, βασισμένη στην προσδοκία του άλλου.
Τα όρια δεν είναι τοίχοι. Είναι μορφές αγάπης. Αγάπης για αυτό που είμαστε, αλλά και για τις σχέσεις που θέλουμε να επιβιώσουν με σεβασμό. Η ψυχική υγεία δεν επιτυγχάνεται μέσα από “τεχνικές” και “συμβουλές”. Χτίζεται στην καθημερινή πράξη της ενσυναίσθησης, της ακρόασης, της επανανοηματοδότησης. Χτίζεται όταν σταματάμε να αντιμετωπίζουμε τον εαυτό μας σαν project και αρχίζουμε να τον βλέπουμε ως άνθρωπο που αξίζει άλλους ανθρώπους, χώρο, χρόνο και τρυφερότητα.
Η ποίηση, η τέχνη και η γραφή ως πεδία ανάκαμψης για την ψυχική μας υγεία
Όταν η γλώσσα της ψυχολογίας δεν φτάνει, όταν τα πρωτόκολλα δεν επαρκούν, όταν η καθημερινή ορολογία δεν χωρά τη θλίψη, τότε μπαίνει στη μέση η τέχνη. Η ποίηση δεν είναι λύση· δεν εξηγεί. Αλλά ακούει. Επιτρέπει. Αντέχει το σκοτάδι και το μετατρέπει σε φως. Υπάρχουν έργα που δεν προσφέρουν απαντήσεις, αλλά σου δείχνουν ότι η ερώτηση έχει χώρο να υπάρξει.
Ένα τέτοιο έργο είναι και η συλλογή Ναι, Αρνούμαι. Μια πρωτότυπη ποιητική συλλογή διανθισμένη με εικαστικές αποτυπώσεις.
Το συγκεκριμένο έργο δε σου λέει τι να κάνεις ή πώς να υπάρξεις. Αντιθέτως στέκεται δίπλα σου, χωρίς απαιτήσεις, χωρίς εντολές, χωρίς ψευδαισθήσεις για το τι “πρέπει” να αισθάνεσαι.
Οι στίχοι του Χάρη Βαρούτη δεν περιγράφουν τη ψυχική υγεία ως αυτοσκοπό. Αντιθέτως, αφήνουν να φανεί το ανθρώπινο μέσα στην τρωτότητά του: το διστακτικό, το θυμωμένο, το απελπισμένο, το αστείο, το ιερό. Τα σχέδια του Παναγιώτη Καποδίστρια συνυπάρχουν αριστοτεχνικά με τις λέξεις κι όμως δεν εξηγούν — υποδέχονται. Είναι γραμμές που επιτρέπουν στον εαυτό να φανεί όχι “έτοιμος”, αλλά υπαρκτός.
Δεν είσαι μόνος. Δεν χρειάζεται να φωνάξεις. Άκου.
Αν κάτι κρατάει την ψυχική φθορά ενεργή, είναι η αίσθηση της απομόνωσης. Το βάρος γίνεται αβάσταχτο όταν πιστεύεις πως πρέπει να το σηκώσεις μόνος σου. Όμως, η ψυχική υγεία δεν επανέρχεται μόνο με “δύναμη” — επανέρχεται με την εμπειρία της αναγνώρισης: όταν κάποιος σου επιτρέπει να είσαι, χωρίς να σε διορθώνει.
Δεν υπάρχει σωστός τρόπος να μιλήσεις για όσα σε πονάνε. Υπάρχει μόνο η ανάγκη να μη χρειάζεται να σιωπάς. Η τέχνη, η φωνή, η σύνδεση με έναν άλλον που υπήρξε στη θέση σου — όλα αυτά δεν είναι πολυτέλεια. Είναι η αρχή του ξαναστέκομαι.
Αν αισθάνθηκες ποτέ ότι δεν έχεις τις λέξεις, ή ότι η φωνή σου δεν μπορεί να ακουστεί— τότε η ποιητική συλλογή Ναι, Αρνούμαι μπορεί να σε συνοδεύσει. Όχι για να σε «διορθώσει», αλλά για να σε αναγνωρίσει.
📖 Δες τη συλλογή στις Εκδόσεις Πηγή — και δώσε χώρο σε ό,τι μέχρι τώρα έπνιγες. ΒΡΕΣ ΤΗΝ ΕΔΩ!
