Στο ιστορικό μου μυθιστόρημα «Όταν δάκρυσε ο Βόσπορος», αναφέρθηκα στους εθνικισμούς των αρχών του εικοστού αιώνα, που άλλαξαν τον χάρτη σε παγκόσμιο επίπεδο. Θα ήθελα λοιπόν να αναφερθώ με το άρθρο μου αυτό στο κοινωνικό αυτό φαινόμενο διεξοδικότερα.
Στις αρχές του 20ου αιώνα, λοιπόν, συγκροτήθηκαν τα σύγχρονα εθνικά Ευρωπαϊκά κράτη, καλλιεργώντας μια εθνικιστική ιδεολογία, προκειμένου να εξυπηρετηθούν ενωτικές εθνικές επιδιώξεις. Οι μεγάλες αυτοκρατορίες διαλύθηκαν –Οθωμανική και Αυστροουγγρική– και προέκυψαν τα σύγχρονα κράτη της Βαλκανικής και της Κεντρικής Ευρώπης. O Εθνικισμός, ως ιδεολογία που ξεκίνησε τον 19ο αιώνα, έδωσε τα έθνη-κράτη στον επόμενο αιώνα, τον εικοστό. Η ιδεολογία αυτή οδήγησε τα ανθρώπινα σύνολα να οργανωθούν σε έθνη-κράτη, με κοινή γλώσσα, θρησκεία, προγόνους και Ιστορία. Τα πολυεθνικά μορφώματα κατέρρευσαν μετά και στον κόσμο όλο.
Σήμερα, όμως, όταν αναφερόμαστε στον εθνικισμό, οι περισσότεροι από μας καταλαβαίνουμε μια πολιτική ακροδεξιά ιδεολογία, που οδηγεί πολλές φορές σε βίαια αποσχιστικά κινήματα, σε πολέμους σε βάρος άλλων λαών, ακόμα και σε φαινόμενα ρατσιστικής συμπεριφοράς.
Έτσι εμφανίζεται το παράδοξο, το μεν Έθνος να καταξιώνεται στις συνειδήσεις των ανθρώπων, ενώ ο Εθνικισμός να απαξιώνεται. Γεννάται λοιπόν το ερώτημα, ποια η σχέση Έθνους και Εθνικισμού.
Πρώτα αναπτύχθηκε το Έθνος και μετά ο Εθνικισμός ή το αντίστροφο;
Οι απόψεις που έχουν διατυπωθεί, παρουσιάζουν μια ποικιλία προσεγγίσεων. Οι νεωτεριστές ιστορικοί δέχονται ότι ο Εθνικισμός είναι ο παράγοντας εκείνος που δημιούργησε τα Έθνη και όχι το αντίστροφο. Εμφανίζεται όταν όσα συνέδεαν τις προβιομηχανικές κοινωνίες αποσυντίθενται και έτσι το Έθνος εμφανίζεται ως ένα νεωτερικό μόρφωμα, που υπηρετεί κοινωνικές ανάγκες της σύγχρονης εποχής.
Πολλοί ιστορικοί δέχονται ότι οι πολιτικές και οικονομικές ελίτ έχουν εφεύρει τα Έθνη προκειμένου να ελέγχουν τις μάζες των ανθρώπων, για να υπηρετούν συγκεκριμένα πολιτικά συμφέροντα. Το Έθνος έτσι γίνεται το εργαλείο που κινητοποιεί τα αισθήματα των κατώτερων μαζών, για να ενεργοποιηθούν και να κατευθυνθούν από μια ανώτερη οικονομικά και κοινωνικά τάξη στην επίτευξη στόχων που εξυπηρετούν τους δεύτερους.
Αντίθετα οι μετανεωτεριστές, στην προσπάθειά τους να υπερβούν τις «κλασικές» ερμηνείες, απορρίπτουν όσα οι νεωτεριστές μέχρι χθες δέχονταν. Ασχολούνται με τις σύγχρονες κοινωνικές αλλαγές, με τις οποίες δεν είχαν ασχοληθεί οι προηγούμενοι και τις αγνοούσαν, όπως οι αθρόες αφίξεις μεταναστών, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη, που κλονίζουν το κυρίαρχο αφήγημα μιας ομοιογενούς και αρραγούς εθνικής ταυτότητας.
Σήμερα βρισκόμαστε μπροστά στην ανάδυση υπερεθνικών θεσμικών συσσωματώσεων, όπως και στην πορεία διεθνοποίησης της οικονομίας και της πολιτικής, που ίσως οδηγήσει με τη σειρά της στη γέννηση μιας παγκόσμιας ταυτότητας, υπερεθνικής, που θα ακυρώσει το ιδεολόγημα του εθνικισμού ή θα το καταστήσει απαρχαιωμένο.
Ας αναρωτηθούμε λοιπόν, μήπως το φαινόμενο του εθνικισμού δεν έχει μέλλον; Και τότε με συλλογικές συνειδήσεις αμνήμονες, πώς θα κινητοποιηθούμε να πολεμήσουμε για την πατρίδα, για ποια πατρίδα, αφού πατρίδα μας θα είναι ο κόσμος όλος; Πού θα οδηγήσει η νέα διεθνιστική συνείδηση που καλλιεργείται;
Όλα αυτά είναι ερωτήματα στα οποία δεν μπορούμε να απαντήσουμε με σιγουριά, μπροστά στην αβεβαιότητα του κόσμου που μας περιβάλλει.
Απλά ας στοχαστούμε σε τι κόσμο θέλουμε να μεγαλώσουν τα παιδιά μας αύριο.
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ
ΟΤΑΝ ΔΑΚΡΥΣΕ Ο ΒΟΣΠΟΡΟΣ
Με φόντο τις αρχές του εικοστού αιώνα και την έξαρση των εθνικισμών στα Βαλκάνια, ένας παθιασμένος έρωτας και μια δυνατή φιλία αναζητούν δικαίωση.
ΔΥΟ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
Η Όλγα Λιάρατζη γεννήθηκε στην Αλεξανδρούπολη, αλλά ζει στη Θεσσαλονίκη. Είναι φιλόλογος και ιστορικός, και έχει εργαστεί στη Β/βάθμια Εκπαίδευση. Έγραψε διηγήματα, καθώς και ποιήματα και είναι μέλος της Ένωσης Λογοτεχνών Βορείου Ελλάδος.