Όταν η γη θυμάται: ποίηση, μνήμη και το αόρατο τραύμα της Ιστορίας
Η ποίηση διατηρεί τη μνήμη ενεργή
Πώς θυμάται ένας κόσμος που ξεχνά;
Υπάρχουν πληγές που δεν εκφράζονται με λέξεις. Που δεν αφήνουν πίσω τους εικόνες, ντοκουμέντα ή ημερομηνίες. Μόνο ένα τοπίο. Ένα χώμα που επιμένει να απορροφά τον κραδασμό μιας σύγκρουσης, παρόλο που όλα γύρω του έχουν σιωπήσει.
Σ’ τέτοια τοπία, εκεί όπου η ιστορία δεν έχει ειπωθεί ή έχει σβηστεί βίαια, εκεί γεννιέται η ποίηση. Όχι για να την αναπλάσει. Ούτε για να την καταγγείλει. Αλλά για να τη θυμηθεί με τρόπο που να σέβεται την ανεπάρκεια της μνήμης.
Η ποίηση ξυπνά την μνήμη. Δεν είναι ένα καταφύγιο του παρελθόντος. Είναι ένας τρόπος να αντέξεις το παρόν όταν αυτό έχει κολλήσει σε μια αέναη επανάληψη. Είναι το νήμα που ενώνει πρόσωπα, εδάφη και σχέσεις, χωρίς να τα εξηγεί. Γι’ αυτό παραμένει η πιο σιωπηλή — και η πιο ακριβής — μαρτυρία για όσα δεν μπορούμε να πούμε, αλλά δεν έχουμε δικαίωμα να ξεχάσουμε.
Σε έναν καιρό που η πληροφορία πολλαπλασιάζεται και η ιστορία αποσυντίθεται σε lores, timelines και τεχνητές επετείους, η ποίηση δεν έρχεται να προσθέσει γνώση. Έρχεται να επιστρέψει το βάρος σε εμάς, τους ανθρώπους. Δεν δηλώνει “τι έγινε”, αλλά σε βάζει να σκεφτείς “τι δεν έγινε ποτέ γνωστό…κατανοητό;”.
Κάπου εκεί, στη ρωγμή ανάμεσα στο γεγονός και στη μνήμη, δημιουργείται κάτι πολύ πιο βαθύ από ένα απλό ιστορικό χρονικό: γεννιέται μια τοπογραφία του τραύματος.
Σε αυτή την τοπογραφία δεν υπάρχουν ήρωες και ένοχοι. Υπάρχουν σκιές, σιωπές, βλέμματα, επαναλήψεις. Υπάρχει η αμηχανία του να στέκεσαι σε μια γη που έχει ξεχαστεί από όλους εκτός από την ίδια τη γη. Κι εκεί, αν έχεις την τύχη ή την ευθύνη, ίσως βρεις ένα ποίημα. Δεν αρκεί μόνο να το διαβάσεις, θα πρέπει να το αναγνωρίσεις. Να αντιληφθείς ότι “αυτό δεν το ξέρω, αλλά με κάποιο τρόπο το κουβαλώ μέσα μου”.
Πυροδοτώντας τη μνήμη με την ποίηση: όταν η γλώσσα γίνεται επιτύμβια
Η ποίηση που καταγράφει τη μνήμη φαίνεται να λειτουργεί σαν πανανθρώπινη ανάγκη από την απαρχή του κόσμου. Είναι τόσο παλιά όσο και η ίδια η ανάγκη του ανθρώπου να κατανοήσει τη φύση του. Μάλλον είναι όχημα.
Πριν ξεκινήσουμε να καταγράφουμε την ιστορία μας, χρησιμοποιούσαμε ήδη τις λέξεις. Μια προφορική αφήγηση. Κι αυτή η αφήγηση, δεν είναι τίποτε άλλο από ποίηση: ρυθμική, προφορική, επαναληπτική. Ο Όμηρος, για παράδειγμα, δεν έγραψε απλώς ιστορίες για πολέμους· έστησε μνημεία λέξεων πάνω σε σιωπές που δεν έπρεπε να ξεχαστούν. Κι αν τότε η ποίηση λειτουργούσε ως μέσο συγκράτησης της συλλογικής εμπειρίας, σήμερα λειτουργεί ως αντίσταση λήθη.
Τώρα πια που τα πάντα αποθηκεύονται- όμως τίποτα δεν βιώνεται, η ποίηση δεν υπάρχει για να καταγράφει — προσπαθεί να υπενθυμίζει. Όχι με επιχειρήματα, αλλά με σχήματα, ρυθμούς, πυκνότητα σαν αυτή που συναντάς στη φύση. Με μια αργή, στοχαστική γλώσσα που ζητά από τον αναγνώστη να ενωθεί μαζί της, να την συναισθανθεί.
Η ποίηση στον σύγχρονο κόσμο, λοιπόν, δεν εξιδανικεύει το αφηρημένο παρελθόν και δεν εξιδανικεύει περασμένες εποχές. Αναδύεται σαν άσκηση ευθύνης, σαν πράξη που λέει: “αφού δεν το λέει κανείς, θα το πω εγώ”. Ή καλύτερα: “ας το γράψω χωρίς να το εξηγήσω — για να σωθεί τουλάχιστον η σιωπή του”.
Αυτή η πολιτική πράξη δεν αφορά μόνο γεγονότα. Αφορά την ίδια την ύπαρξη του ανθρώπου μέσα στον χρόνο. Αφορά τον τρόπο με τον οποίο συνδέεται με τη γη, το σώμα του, με τον άλλο.
Υπάρχουν ποιήματα που αφηγούνται γεγονότα. Κι άλλα, που καταγράφουν εσωτερικούς κόσμους. Κάποια ποιήματα όμως, σπάνια τα βρίσκεις πια, χτίζουν τόπους. Δημιουργούν χώματα που φέρουν μνήμη, βλάστηση που ποτίζεται με φωνές, σιωπές που δεν είναι πια μάταιες — είναι γεμάτες από την απουσία εκείνων που προηγήθηκαν.
Η μνήμη που ξυπνά μέσα από την ποίηση δεν δημιουργεί τοπία που λειτουργούν σαν σκηνικά. Είναι ο ίδιος ο πρωταγωνιστής. Είναι το σώμα πάνω στο οποίο γράφεται ο απόηχος της ιστορίας και, όσο λιγότερο κατονομάζεται, τόσο πιο γενικό και πιο οικείο γίνεται. Γη χωρίς συντεταγμένες, αλλά με παλμούς. Χώμα που θυμάται· που θρηνεί.
Μαύρη Μηλιά: Ποίηση, μνήμη, ρίζες και αποσιώπηση
Αυτός ο τρόπος, να ενσαρκώνεται η μνήμη μέσα στο τοπίο, βρίσκεται στον πυρήνα του ποιητικού έργου της συγγραφέως Αθηνάς Καλαϊτζή.
Η ποιητική της συλλογή με τίτλο Μαύρη Μηλιά δεν έχει στόχο την καταγραφή ενός γεγονότος. Ξεκινά από την παρατήρηση μιας γης που άλλαξε και δεν ξαναγύρισε ποτέ στην προηγούμενή της μορφή. Ενός εδάφους που κουβαλάει το ίχνος της διαμάχης, της επιθυμίας, της αποσιώπησης — και το κάνει χωρίς να κραυγάζει.
Δεν μπορεί πια να κάνει αλλιώς, είναι η μόνη διέξοδος.
Η μηλιά του τίτλου δεν είναι απλώς ένα δέντρο. Είναι ο χώρος όπου τέμνεται η μνήμη με την ενοχή. Γύρω της διαδραματίζονται όλα, αλλά το ίδιο το δέντρο δεν αλλάζει. Είναι πάντα εκεί, παρατηρητής και μάρτυρας. Δεν προσφέρει καρπούς — προσφέρει συνείδηση.
Το χώμα στο οποίο ριζώνει δεν είναι εύφορο. Είναι παλιό. Άγονο πια και επιβαρυμένο. Υπόσχεται μόνο ότι δεν θα ξεχαστεί.
Η Μαύρη Μηλιά δεν αναπαριστά απλώς μια σύγκρουση. Θεμελιώνει ένα τοπίο στο οποίο η σύγκρουση έχει ήδη τελεστεί και τα πρόσωπα κινούνται σαν να μην έχουν πια άλλη επιλογή από το να ξεχάσουν και να αναζητήσουν ένα αφηρημένο «μετά». Δρουν σαν να μην τους ανήκει ούτε η αρχή ούτε το τέλος — μόνο το πεδίο όπου όλα έχουν σημασία, αλλά τίποτα δεν λέγεται καθαρά.
Μετουσιώνοντας την ποίηση σε μνήμη
Η παρούσα ποιητική συλλογή δεν έχει καμία περιγραφική διάθεση. Δεν προσπαθεί να εξηγήσει τι ακριβώς έχει συμβεί, ούτε εξυμνεί ήρωες. Δεν χτίζει την αφήγηση της με γραμμικότητα. Αντιθέτως, δημιουργεί μια διάχυτη ατμόσφαιρα μνήμης, στην οποία η κάθε φωνή κουβαλά κάτι ανείπωτο που όμως αρνείται να ξεχαστεί.
Η Ζαν, η Αβ, ο Σιλ και το πλήθος των ανώνυμων φωνών που συναντούμε στη συλλογή μιλούν σαν να είναι εγκλωβισμένοι σε μια χορδή χρόνου που τρέμει αλλά δεν σπάει. Η Ζαν είναι εκείνη που προσπαθεί να υπερασπιστεί, να κρατήσει, να διασώσει. Ο Αβ μοιάζει με τραυματισμένο μάρτυρα, με κάποιον που δεν περιμένει σωτηρία αλλά παλεύει να μη διαστραφεί η μνήμη του πόνου. Ο Σιλ, τελετουργικός και συχνά διφορούμενος, δίνει στη γλώσσα μια αίσθηση μαγική, σαν θρήνος που μετατρέπεται σε ξόρκι.
Τα ποιήματα της Καλαϊτζή δεν αναγνωρίζονται από το σχήμα τους. Αναγνωρίζονται από τη χροιά της φωνής που φέρουν. Άλλοτε μιλάει ο ζωντανός, άλλοτε ο νεκρός, άλλοτε αυτός που δεν έχει αποφασίσει ακόμα σε ποια πλευρά της ιστορίας θα σταθεί. Σταθερά όμως πάντα ανάμεσά τους βρίσκονται, οι σιωπές. Σιωπές που κουβαλούν βάρος.
Η ποίηση σε αυτή τη συλλογή, μεταμορφώνεται αβίαστα σε μνήμη. Δεν διακηρύσσει τίποτα. Δεν προτείνει ιδεολογική θέση. Προσομοιώνει την ίδια την πράξη της ανάσας, σε έναν χώρο που αλλιώς θα έμενε βουβός. Όταν η φλύαρη εξουσία και οι επιφανειακές, μονόπλευρες αφηγήσεις επικρατούν, μια τέτοια ποιητική συλλογή αποτελεί από μόνης του μια πολιτική πράξη.
Η ποίηση ως αντίσταση και η μνήμη ως πολιτική πράξη
Σε μια εποχή όπου ο πολιτικός λόγος αρθρώνεται μέσα από τσιτάτα, απειλές και ακραία ταχύτητα, η ποίηση αντιστέκεται ήρεμα, σκαλίζοντας τη μνήμη μας. Παρεμβαίνει με παρρησία, ωστόσο δεν διατυπώνει αιτήματα. Επιλέγει, αντ’ αυτού, να σταθεί δίπλα στο τραύμα, να του αφήσει χώρο και χρόνο να ακουστεί χωρίς να διαμεσολαβηθεί.
Αυτό δεν είναι παραίτηση. Είναι μια ρηξικέλευθη μορφή πολιτικής πράξης την ίδια στιγμή που όλα γύρω μας ζητούν μια αφηρημένη, κραυγαλέα εκπροσώπηση.
Η Μαύρη Μηλιά λοιπόν, δεν φνάζει. Δεν κατονομάζει στρατόπεδα. Δεν θεοποιεί. Αντιθέτως, χτίζει μια πολιτική γλώσσα της μνήμης, που λειτουργεί μόνο για όποιον είναι διατεθειμένος να σταθεί μέσα στο κενό — εκεί όπου δεν υπάρχουν απαντήσεις, μόνο η βεβαιότητα ότι κάτι συνέβη και ζητά να μείνει ζωντανό.
Η μνήμη εδώ δεν στηρίζει αφηγήματα. Είναι συνείδηση χρονική και συναισθηματική. Είναι ένας τρόπος να θυμάσαι εκείνα που δεν έζησες, αλλά που σε καθόρισαν. Οι λέξεις της Καλαϊτζή είναι οι μαρτυρίες μιας συνθήκης όπου ο κόσμος έχει ήδη αλλάξει και οι άνθρωποι κουβαλούν το αποτύπωμά του χωρίς να γνωρίζουν ακριβώς πώς να το ονομάσουν. Στην ποίηση της Μαύρης Μηλιάς, η μνήμη είναι το ανάχωμα ενάντια στην απονέκρωση του νοήματος. Γίνεται εμπόδιο που δεν επιτρέπει στην λήθη να γίνει οριστική.
Ακόμη κι όταν όλα γύρω βυθίζονται στη σκόνη της λήθης, το ποίημα μένει — σαν κάποιος που κρατά ένα φυλαχτό χωρίς να θυμάται ακριβώς από ποιον το πήρε. Το κρατά όμως γιατί ξέρει ότι χωρίς αυτό, κάτι πιο σημαντικό από τον εαυτό του θα χαθεί.
Η συλλογική μνήμη χτίζει συνειδήσεις και η ποίηση γίνεται ανάγκη
Η επαφή του ατόμου με τη συλλογική μνήμη είναι απαραίτητη για να αντισταθεί στη λήθη. Το να θες να μάθεις για να θυμάσαι και να κατανοείς είναι στάση ζωής. Είναι ο τρόπος με τον οποίο στέκεσαι απέναντι στο χρόνο, απέναντι στο σύστημα καταπίεσης και εν τέλει απέναντι στον ίδιο σου τον εαυτό.
Είναι η ικανότητα να βλέπεις το βάθος ακόμα και εκεί όπου όλα μοιάζουν επίπεδα.
Η ποίηση που θυμάται, δεν επιστρέφει στο παρελθόν με νοσταλγία. Επανέρχεται με ηθική ένταση. Γιατί ξέρει πως κάθε τι που δεν ειπώθηκε, περιμένει. Και αν δεν ειπωθεί σωστά, αν δεν τοποθετηθεί με ευλάβεια, κινδυνεύει να επαναληφθεί όχι ως τραγωδία, αλλά ως φυσικό επακόλουθο.
Εκεί ακριβώς βρίσκει την αξία της η ποιητική συλλογή Μαύρη Μηλιά. Τοποθετεί τον αναγνώστη μπροστά σε έναν χώρο όπου η μνήμη δεν ωραιοποιεί αλλά αποκαλύπτει. Κι αν κάποιος μπορέσει να σταθεί εκεί για λίγο, να σωπάσει χωρίς να αποστρέψει το βλέμμα, ίσως αναγνωρίσει κάτι πολύ οικείο. Κάτι που μπορεί να μην το έζησε, αλλά σίγουρα το κληρονόμησε.
👉 Η Μαύρη Μηλιά της Αθηνάς Καλαϊτζή κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πηγή. Δεν είναι μια συλλογή για να “διαβάσεις”. Είναι μια ποιητική γη για να κατοικήσεις. Κι αν είσαι ακόμη από εκείνους που πιστεύουν ότι η ποίηση μπορεί να είναι μνήμη, κι ότι η μνήμη μπορεί να είναι αντίσταση, τότε ίσως αυτό το βιβλίο σε περιμένει — όχι για να το αποκωδικοποιήσεις, αλλά για να θυμηθείς μαζί του. ΒΡΕΣ ΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΕΔΩ!
